चक्रपाणि गौतम
पूर्वीय सनातन धर्मानुयायीहरुले चन्द्रमास गणना विधि अनुसार कार्तिक कृष्णपक्ष त्रयोदशी तिथिदेखि कार्तिक शुक्ल द्वीतियासम्मका पा“चदिनलाई यमपञ्चकका रुपमा मनाउने परम्परा रहि आएको छ । नेपाली जनजिब्रकोमा हामी यो समयलाई तिहार भन्दछौं । यो पर्वका पा“चै दिनका इतिकर्तव्यता अलग अलग भएपनि मूल मर्म भने एउटै रहेको छ ।-काग तिहार (प्राणी प्रेम )-
तिहारको पहिलो दिन सर्वभक्षी सचेष्ट र दीर्घायू पंक्षी कागको पूजा गरेर मनाइन्छ । हिन्दु धर्म अनुसार काग काल मृत्यु र शकुन अपशकुनको सन्देशबाहक पंक्षी हो । यसको बिकृत कालो रुप र कर्कस स्वर सुनेर मानव मन स्वत भयभित हुने गर्दछ । परन्तु सनातन धर्मको उदार चरित्रले कसैलाई पनि मन नपर्ने प्राणीलाई पनि प्रकृतिमा सम्मान र स्थान हुनु पर्दछ भनेर निर्देशन गर्दछ ।
सोहि दिन आयुर्वेदका आद्य प्रणेता भगवान धन्वन्तरीको अवतार भएको दिन हो स्वस्थ जीवनका लागि प्रकृतिका अनुपम उपहार वनस्पतिको संरक्षण र सम्बद्र्धन धन्वन्तरी जयन्तीको सन्देश पनि हो । भगवान धनवन्तरीको आयुर्वेद सिद्धान्त अनुसार “यस्य देशसय यो जन्तु स्तजजं तस्यौषधं हितम्” अर्थात जुन प्राणी वा मनुष्य जुन स्थानमा जन्मिएको हुन्छ उसका लागि त्यही ठाउँका वनस्पति र अन्नपानीमा औषधी बनेको हुन्छ, धन्वन्तरीका यो सार्वभौम दर्शन निरोग रहन चाहने संसारमा रहेका सबै देशका लागि मननीय र अनुकरणीय छ । यो जयन्ती र भगवान धन्वन्तरीको यो महान आरोग्य दर्शलाई मनन र अनुशरण गर्ने हो भनें औषधीमा परनिर्भर हुने हामी नेपालीहरुले हाम्रै प्रकृतिका अनुपम उपहार वन, वनस्पतिहरुको अध्ययन अनुसन्धान र औषधी निर्माण गरि औषधी किन्नका लागि विदेश पठाउने अरवौं धनराशी हाम्रै देशका वनस्पति विकाश र औषधी निर्माणमा खर्च गरेर हाम्रा वानस्पतिक औषधीहरु विश्व बजारमा पुर्याएर विश्वलाई स्वस्थ जीवन प्रदान गर्न पनि सकिन्छ । किन कि नेपाल विविध वनस्पति र अन्य प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूणर् छ ।
-कुकुर तिहार ( सचेष्ट जीवन यापन )-
स्वामीभक्त आशक्त र मलभक्षी भनेर चिनिने कुकुर पनि काग जस्तै सचेस्ट र स्वतन्त्र प्राणी हो । यस प्राणीको क्रन्दनका आधारमा शकुनशास्त्रीहरुले शकुन, अपशकुन, बर्षा, विप्लव, उल्कापात र भूकम्प र मृत्युको पूर्वानुमान लगाउने गर्दछन् । यसकारण जीवनका हरेकखाले आपदाबाट सचेष्टता प्रदान गर्ने कुकुरको रक्षा र सम्मान पूर्वीय संस्कृतिको उदार परम्परा हो र यस परम्पराको अविच्छिन्नता सर्वदा कायम रहनु नितान्त आवश्यक छ ।
कुकुर तिहारकै दिन सा“झपख चौधवटा दियाहरु वालेर संकल्पपूर्वक घरको दक्षिण दिशामा यमराजका लागि राख्ने नियम छ । वास्तुशास्त्र अनुसार वासगृहको दक्षिणतिरको भाग सधैं खुला, सफा र प्रकाशयुक्त हुनुपर्दछ । वासस्थानमा गृहक्लेश अस्वस्थता अकालमृत्यु र अपव्यय पनि दक्षिण दिशाको वस्तुस्थिति हेरेरमात्र वास्तुशास्त्रीय निणर्य गरिन्छ । वास्तवमा सुखद वासगृह चाहनेले दक्षिण दिशाको सम्बेदनशीलतालाई जहिले पनि ध्यानमा राख्नु अति जरुरी छ । साथै धर्मशास्त्र अनुसार प्राणीको मृत्युपछि आत्माले उत्तर र दक्षिण दिशामध्ये कुनै एक दिशाको बाटो लाग्नु पर्दछ । उत्तर स्वर्गीय र दक्षिण नारकीयमार्ग हुन् । अतः अन्धकारयुक्त नारकीय मार्ग गमनप्रति सचेष्ट बन्न पनि यी चौध दीपक बाल्ने गरिन्छ ।
सोहि दिनको भोलिपल्ट गरिने लक्ष्मीपूजाको पूर्वतयारी पनि गरिन्छ । भने अकाल मृत्यबाट बच्न र बचाउन विपन्न र अभावग्रस्तहरुलाई अन्न कपडा दान गर्ने नियम पनि छ । आफू बैभव र सम्पन्नतामा रमेर लक्ष्मीपूजा गर्दै गर्दा आफ्ना वरिपरीका धनहीन छरछिमेकीलाई कुनै अभाव नहोस भनेर नरक चतुर्दशीका दिन विपन्नहरुलाई अन्न कपडा दान गर्ने शास्त्रनिर्देश छ । ठूला उद्योगपति र व्यापारीहरुले पनि आफ्नो बैभवबृद्धिमा तनमनले सहयोग गर्ने आफ्ना मजदूर र उनीहरुका परिवारका सदस्यहरुलाई उपहार, सम्मान र अतिरिक्त नगद दिने नियम छ र यो नियम आजसम्म पनि घरानीया उद्यमीहरुले यथावत पालन गरिरहेका छन । यसरी अशक्तदेखि शक्तिशालीसम्म, विपन्नदेखि शक्तिशाली उद्यमीसम्म सबै धनमान र बैभवले सम्पन्न भएपछि अनि सुरु हुन्छ महालक्ष्मीपूजा ।
-लक्ष्मीपूजा (आर्थिक क्रान्ति योजना)-
लक्ष्मीपूजाको परम्परा सनातनदेखि चलि आएको अविच्छिन्न परम्परा हो । यो उत्सवमा गरिने सबै कर्महरुको वैज्ञानिक सामाजिक र सांस्कृतिक विश्लेषण गर्ने हो । इतिहास अध्ययन गर्ने हो भनें संसारलाई संस्कृति र सभ्यता सिकाउने आर्यावर्त कृषि अर्थ र वाणिज्यमा संसारमा सबैभन्दा समुन्नत थियो । पृथ्वीको भौगोलिक अवस्थालाई अध्ययन गर्ने हो भने ध्रुवीय प्रदेश र अन्य धेरै देशहरुमा ऋतुचर्या कम हुन्छ एकै खाले जलवायुका कारण निश्चित प्रकारका अन्न र अन्य खाद्यवस्तुहरुमात्र उत्पादन हुन्छन् भनें आर्य सभ्यताको उद्गमस्थल आर्यावर्तमा कालचक्र अनुसार ऋतु परिवर्तन भइरहन्छ अनि भिन्न भिन्न ऋतुहरुमा विशिष्ट गुणयुक्त शक्तिसम्पन्न फलफूल, औषधी र वनस्पतिको उत्पादन भइरहन्छ । यसकारण भारतवर्षका देशहरु फल, कपास, अन्न र औषधीमा थिए र अहिले पनि छन् ।
जीवनका प्राथमिक वस्तु भनेका अन्न कपडा र आवास नै हुन् । यसबेला संसार हाम्रो भूमीमा उत्पादित अन्न कपडाका कारण चिन्तामुक्त भएको हुन्थ्यो । यसर्थ सुख समृद्धिको निश्चित भविष्यप्रति निश्चिन्त संसारका मानिसको मन उत्सवमय हुन्थ्यो । अन्न र कपडाको प्रसस्तताले खुसी नागरिकहरुले राज्यलाई बुझाउने सम्पूणर् कर पनि बुझाइसकेका हुन्थे । यसरी सबैतिरबाट चिन्तामुक्त भएका नागरिकहरुलाई आ आफ्ना शासकहरुले विभिन्न क्षेत्र प्रान्त समुदायका आधारमा समूह विभाजन गरि शास्त्रको निर्देशन अनुसार दक्ष आचार्य र गुरुहरुको निगरानीमा खेलकूद, नाँचगान, महिला सम्मेलन ब्यापारीको सम्मेलन गर्दै उत्पादित अन्न र कपासको निर्यात तेजनी मन्दीको पूर्वानुमान, दूध दूग्धीय पदार्थको उत्पादन अनि पशुहरुको नश्ल सुधार र आयात निर्यातमा धर्मपूर्वक चर्चा गरिन्थ्यो । किसान ग्रामीणजनहरुले आयोजना गरेका खेलकूद, गीत संगीत, कला कौशल प्रदर्शनमा प्रतिस्पर्धीहरुबीच विजयको पूर्वानुमान गरि बाजी थाप्दथे । उत्कृष्टकला प्रदर्शन गर्नेलाई राज्यले पुरस्कृत गर्दथ्यो । विभिन्न समूहहरु घरघरमा गएर आफ्ना मौलिक संस्कृति र कला प्रदर्शन गर्दै आफ्ना मौलिक सांस्कृतिक पक्षहरुलाई समुन्नत बनाउन उत्साहित हुन्थे यसमा राज्यको प्रत्यक्ष निगरानी र सहयोग समर्थन रहन्थ्यो । यसकारण मानव सभ्यताविकासको सुत्रपात भएसंगै प्रारम्भ भएको दीपावलीको शास्त्रीय संस्कृति राष्ट्रोत्थानको गरिमामय र विशिष्ट पर्व हो । धर्मशास्त्र र इतिहास ग्रन्थका आधारमा दीपावलीका सम्बन्धमा वणर्न र पुष्टि भएका श्रुति र जनश्रुतिहरु पनि देश, काल र समय भेदले सबै सत्य नै हुन् ।
दीपावलीका दिन सबैले आ आफ्ना आवास, बाटो, गल्ली, चोक, चौतारा, सबै स्वच्छ सफा र सुन्दर पारेर सजाउने परम्परा छ भनें दिनभर आफ्ना दिवंगत पितृहरुको श्रद्धास्मरणमा निराहार ब्रत बस्ने नियम छ । स“ाझपख आआफ्ना घर कार्यालय वा ब्यापारिक प्रतिष्ठानमा सुन्दर दीपकहरु बालेर लक्ष्मी गणेश नवग्रह मातृका पूजन गरि इश्वर साक्षी राखेर नया“ हिसाव किताव र कारोवार प्रारम्भ गर्ने गरिन्छ । यसरी उल्लासमय वातावरणमा महालक्ष्मीको पूजन गरेर आ आफ्ना कर्म र प्रारब्ध अनुसार प्राप्त धन सम्पत्तीको श्रेय आफ्ना पितापुखौलाई दिदै आफू भन्दा ठूला व्यक्तिको आशिर्वाद लिई सपरिवार भोजन गर्ने परम्परा छ । यस सनातन संस्कृतिले हाम्रा भावी सन्ततीलाई पारिवारिक एकताको सुत्रमा अनुबन्ध गराउन प्रेरित गराउनुका साथै आफ्नो कुल परम्पराको गरिमामय मर्यादालाई अक्षुण्ण राख्न मनोवैज्ञानिक बाध्यता र प्रेरणा प्रदान गर्दछ । यस पुनित कार्यले परम्परागत सुसंस्कारलाई अनुशरण गरि सुखि जीवन बनाउन सहयोग गर्दछ । श्रमपूर्वक धन आर्जन र त्यागपूर्वक उपभोग भन्ने सनातन मान्यतालाई दीपावलीको यो पर्वले अझ समुन्नत बनाएको छ ।
-गोबर्धनपूजा र अन्नकूट (सहअस्तित्वको विचार निर्माण )-
प्रतिपदा तिथि गाई र गोवंश पूजनको तिथि हो । हामी एउटा सरल प्राणीलाई बन्धक बनाएर आफू अनुकूल ब्याख्या गरि आफ्नो स्वार्थ पूरा गरिरहन्छौं । स्वतन्त्रताको जन्मसिद्ध अधिकार हनन् गरेर गलत परिभाष दिदै पशुको श्रमशोषण र दोहन गरिरहन्छौं । विचरा पशुलाई हाम्रो सेवा गर्न के आवश्यकता छ र हाम्रो दासता स्वीकार गरोस् । उसलाई कुन बाध्यता छ र आफूभन्दा कैयौ गुणा ठूलो भारी बोकोस् अनि मरोस् दुखद र उपेक्षित बृद्धाबस्थाले । पशु हामी भन्दा धेरै शक्तिशाली भएर पनि हाम्रो बन्धक बनेर हाम्रालागि निरिह बनिदिन्छ । के उसको कुनै अधिकार नै छैन र ? उसको शरीर र स्वास्थ्य रक्षा गर्नु हाम्रो दायित्व हैन र ? यसकारण गोवंशको स्वास्थ्यरक्षा, बृद्धावस्थामा उचित स्याहार र नश्लसुधारका लागि राष्ट्रिय सम्मेलन चिन्तन र बहस हुनुपर्दछ । अनि घर घरमा गाई र गोवंश पालिनु पर्छ पुजिनु पर्छ । हलतिहारको महत्व यही हो ।
हल तिहारकै दिन अन्नकूटको पनि आयोजना गरिन्छ । मौसम परिवर्तनको संघारमा टोल टोलका किशानहरुले आआफ्ना खेतवारीमा उब्जाएका नया“ अन्नलाई एकै ठा“उ भेला पारेर छप्पन प्रकारका परिकार बनाई अन्नदाता परमात्मालाई समर्पण गरि इश्वरका अगाडि बसेर सहभोज गर्ने गरिन्छ । यस अन्नकूट महोत्सवले सहअस्तित्वको कति ठूलो भूमिका निर्वाह गर्दछ कल्पना गरौं । समाजमा विद्यमान विभेद र स्पर्शास्पर्श जस्ता कुराहरु घरमा होलान् तर पृथ्वीप्रदत्त अन्न र अन्नदाता परमात्माका अगाडि छँदै छैनन् ।
-भाईटीका ( नम्रता सृजन )-
दाजुभाई दिदी बहिनीबीचको सम्बन्धलाई प्रगाढ र दृढ बनाउने यो दिन सद्भाव सौहार्दता र सहृदयताको उपोद्घात र नवीकरणको दिन हो । धर्मशास्त्र अनुसार चेलीको रक्षा माइतीको दायित्व हो । यदि चेलीको मन नदुखाइ माइतीले चेलीलाई शिक्षा दीक्षा र रक्षा प्रदान गरेको छ भनें माइतीलाई आइपरेका विषम् परिस्थितिमा जस्तोसुकै मूल्य चुकाएर भएपनि चेलीले माइतीको रक्षा गरेका वीर नारीका इतिहासका कथाहरु सनातन संस्कृतिमा पर्याप्तमात्रामा पाइन्छन् ।
भाईटीकाका रुपमा निधारमा टीका लगाई चेलीले माईतीरुपी गर्वी पुरुषलाई घमण्ड गरि आफूलाई पथभ्रष्ट गरे अकालमृत्यु पनि हुनसक्छ । त्यसैले सधै नम्र ,उदार र चरित्रवान हुनु भनि बैष्णवी शिक्षा दिदै दीक्षागुरुको जस्तो अति महत्वपूणर् भूमिका निर्वाह गर्नु भाईटीकाको अन्तरनिहित सत्य हो । अन्त्यमा तिहार हाम्रालागि संस्कृति सभ्यता र आर्थिक क्रान्तिको पर्व बनोस्, प्रकाश पर्वको शुभकामना ।
